Toni Puig
A situación actual dos comunistas e de todas aas forzas de esquerda é difícil e complicada, tanto en relación á valoración do pasado coma con relación á loita presente.
No que se refire ao pasado, trátase de averiguar se nos ofrece ou non leccións para afrontar os problemas actuais. No entanto, a súa avaliación non será a mesma se o que se persegue é trampear a situación a través de supostas melloras do sistema capitalista, ou se, pola contra, o obxectivo final é a toma do poder por parte do proletariado.
O que coñecemos como marxismo, ao principio presentouse con outros apelativos. Engels, por exemplo, no Anti-Düring, chamouno socialismo científico. Pero o propio Engels decidiu finamente que o nombre axeitado era marxismo e fíxóo no seu brillante texto Carlos Marx: Breve bosquexo biográfico. Daí que ás veces se diga que Engels inventou o marxismo, cando o correcto sería, en todo caso, dicir que foi o primeiro que denominou marxismo á teoría científica e revolucionaria ao servizo da emancipación da clase obreira.
Isto é bo lembralo, xa que que asistimos a un intento de enterrar non só o marxismo-leninismo, asociándoo estrictamente a unha certa instrumentalización que do mesmo fixeron os estados dos antigos países do “socialismo real” ao elevalo á “ideoloxía de estado”. Tamén se procurar soterrar o mesmo concepto de marxismo arredar a Engels de Marx e incluso suprimir da obra de Marx algunhas das súas formulacións, alegando que Engels as esaxerou ou modificou. Con esta pretensión, dáse eco a unha serie de marxólogos académicos convertíndoos en referentes de moitas persoas ben intencionadas. Búscase un Marx disociado das experiencias revolucionarias exitosas (ou frustradas) dos séculos XIX e XX, pintándoo coma un “sabio” de gabinete, coa coartada de que así se evitará lixalo cos erros que en tales procesos revolucionarios se cometeron.
En 1913 Lenin publicou un opúsculo titulado Vicisitudes históricas da doutrina de Carlos Marx, onde di que “o principal da doutrina de Marx é pór en claro o papel histórico universal do proletariado como creador da sociedade socialista”. Lenin tivo aquí a virtud de resaltar, como fixo antes Engels, que o primeiro elemento definitorio do marxismo é o seu carácter de clase, a súa condición de ferramenta ao servizo da emancipación da clase obreira, unha ferramenta que se mellora co tempo.
Catro anos despois, cara o final da Primeira Guerra Mundial, a Revolución triunfou en Rusia baixo a dirección do Partido Bolxevique, en parte grazas á exitosa estratexia de Lenin. Dende entón, o leninismo está xunguido ao outubro ruso de 1917 e ao seu pulo posterior. A Terceira Internacional foi resultado daquel pulo. Xurdiu da creba da Segunda Internacional, para orientar aos marxistas cara o derrocamento revolucionario do capitalismo, o que deu orixe ao que se chamou Movemento Comunista Internacional.
Trala Revolución de outubro, o que fora un movemento socialista internacional único desdobrouse. Os dirixentes da socialdemocracia apoiaran a guerra das súas burguesías imperialistas e xa ía tempo que axudaban a sofocar o malestar da gente e a estabilizar o capitalismo. Desde entón, a socialdemocracia convertiuse de facto na á reformista do capitalismo e condicionou as reformas do sistema á súa viabilidade e continuidade. Isto foi o que obrigou aos revolucionarios a organizarse fóra da súas ringleiras, tomando o leninismo coma bandeira.
Organizarse á marxe da socialdemocracia reformista non conlevou renunciar a acordos puntuais con ela e o mesmo vale para os anarquistas e outras correntes que en momentos puntuais comparten obxectivos cos comunistas. Pero non se trata de partillar unha mesma organización facendo un cóctel ideolóxico, senón de texer alianzas e estas sempre se edifican “con outros” que teñen outras identidades e outras formas de organización.
Lenin e outros marxistas xa indicaran durante a Primeira Guerra Mundial que o principal inimigo era a burguesía imperialista internacional. Daí que, nalgunas ocasións, se considerara ao leninismo coma o “marxismo da época do imperialismo”.
Trala fundación da Terceira Internacional, a experiencia histórica del movemento obreiro revolucionario quíxose sintetizar coas palabras marxismo-leninismo. Con elas non se acantoaban a outros grandes líderes revolucionarios de tamaño similar á de Marx e Lenin, nin se ignoraba o papel das masas ao longo da historia. Todo o contrario. A obra de Karl Marx e de Lenin, e a de todos os seus camaradas, está ligada ao desenvolvemento do proletariado moderno e ao seu proceso de toma de conciencia de clase. Sen a acción das masas explotadas, ao servizo das cales ambos puxeron todas as súas forzas e toda a súa intelixencia, non tivesen sido posibles as súas impresionantes aportacións nin as de todos aqueles que actuaron de conformidade con eles.
Como vimos, un dos argumentos para suxerir o abandono do marxismo-leninismo, foi a suposta vontade de desvincular a obra de Marx do acontecido nos países do chamado socialismo real. Aquí é importante deixar claro que as relacións sociais que se desenvolveron naqueles países non foron simplemente o produto dunha teoría ou dunha ideoloxía á que dixeron adherirse os seus dirixentes. Foi tamén o resultado dun conxunto de condicionantes e trastornos políticos cos que se atoparon aqueles países, incluído unha terríbel guerra civil primeiro, unha -aínda máis terríbel- Segunda Guerra Mundial e unha posterior guerra fría, acompañada de bloqueos que aínda proseguen e que se acentúan nos nosos días.
É certo que despois da conquista do poder polos partidos comunistas ou por grupos revolucionarios afíns a eles, en varios países, o marxismo-leninismo foi presentado como instrumento ideolóxico de lexitimación e en certas ocasións permitiu agochar e xustificar políticas que resultaron erradas. Os procesos históricos son demasiado complexos para ser predicidos e moldeados sobre a base dunha teoría particular e esta teoría, cando é científica, depúrase e enriquécese coa propia práctica, o que esixe aprender dos erros propios e alleos e esixe, á vez, desenvolver a propia teoría para enfrontar situacións inicialmente non previstas.
O leninismo foi, nun primeiro momento, a forma rusa do desenvolvemento do marxismo, o que lle permitiu non só entender a realidade particular de Rusia, senón que tamén lle permitiu enriquecer o marxismo atendendo estas particularidades e levando a porto unha revolución proletaria victoriosa, algo antes nunca visto. Daí que a primeira obriga dos leninistas sexa dominar e aplicar os puntos de vista e métodos marxistas para estudar e resolver os problemas prácticos da realidade concreta do propio país e elaborar, partindo de dita realidade, a súa estratexia e tácticas revolucionarias e a súa labor internacionalista. Isto é moi importante, xa que unha das razóns do desprestixio do marxismo-leninismo se debe a que, con frecuencia, moitos supostos marxistas-leninistas dedicáronse a citar palabras e frases soltas sen estudar as particularidades do seu país e as do contexto político internacional.
Unha lectura coidadosa da obra de Lenin permite comprobar a axeitada descrición que fai do sistema capitalista e do seu desenvolvemento peculiar en Rusia, o descubrimento das particularidades do capitalismo ao chegar á fase imperialista, o vencello entre as loitas de liberación nacional e a revolución democrática, a preparación teórica e práctica da clase traballadora e a teoría para construír o partido proletario, así coma a concepción de que as masas deben ser as protagonistas da revolución, o que esixe texer as alianzas pertinentes e preparar a insurrección popular.
Aínda que nalgúns escritos coma en Tres fontes e partes integrentes dos marxismo, semella que Lenin pensara que a obra de Marx era “completa e rematada”, o mesmo desfixo esta posíbel confusión cando dixo: “Non consideramos a teoría de Marx coma algo completo e inviolábel. Pola contra, cremos que só puxo as bases da ciencia que debe desenvolverse en todas as direccións, se non queremos ir arrastrándonos pola vida” (A enfermidade infantil do esquerdismo no comunismo). Coas palabras “completa e rematada” Lenin referíase exclusivamente a estas bases científicas, aos fundamentos.
Para Lenin a teoría revolucionaria non é pois un dogma e só ten sentido cando vai da man da loita de masas. Esta concepción levouno á conclusión de que a análise concreta da situación concreta é a alma viva do marxismo, unha análise que debe superar todo tipo de especulacións, xa que a política non depende das intencións senón das accións.
A análise concreta da situación concreta é central para decidir as distintas formas de loita e relacionalas. Con demasiada frecuencia quíxose privilexiar unha forma de loita esquecendo as otras. Incluso se chegou a convertir unha forma de loita coma identidade de tal ou cal organización política de “esquerdas”. Nuns casos foi a loita armada, noutros a desobediencia civil, a loita electoral, a axitación nas rúas… ou as ocupacións de espazos abandonados. Lenin, combateu esta anomalía:
“¿Cales son as esixencias fundamentais que todo marxista debe presentar para a análise da cuestión das formas de loita? En primeiro lugar, o marxismo distínguese de todas as formas primitivas do socialismo pois non liga o movemento a unha soa forma determinada de loita. O marxismo admite as formas máis diversas de loita; ademais, non as “inventa”, senón que xeraliza, organiza e fai conscientes as formas de loita das clases revolucionarias que aparecen por si mesmas no curso do movemento. O marxismo, totalmente hostil a todas as fórmulas abstractas, a todas as receitas e doutrinas, esixe que se preste moita atención á loita de masas en curso que, co desenvolvemento do movemento, o medre da conciencia das masas e a agudización das crises económicas e políticas, enxendra constantemente novos e cada vez máis diversos métodos de defensa e ataque. Por isto, o marxismo non rexeita categoricamente ningunha forma de loita. O marxismo non se limita, en caso ningún, ás formas de lucha posíbeis e existentes só nun momento dado, admitindo a aparición inevitábel de formas de loita novas, descoñecidas dos militantes dun período dado, ao mudar a conxuntura social. O marxismo, neste sentido, aprende, se pode dicirse así, da práctica das masas, lonxe de pretender ensinar ás masas formas de loita inventadas por “sistematizadores” de gabinete (…).
En segundo lugar, o marxismo esixe que a cuestión das formas de loita sexa enfocada historicamente. Achegar esta cuestión fóra da situación histórica concreta significa non comprender o abecé do materialismo dialéctico. Nos diversos momentos da evolución económica, segundo as diferentes condicións políticas, cultural-nacionais, costumais, etc., aparecen en primeiro plano distintas formas de loita, e convértense nas formas de loita principais; e, en relación con isto, modifícanse á súa vez as formas de loita secundarias, accesorias. Querer responder si ou non a propósito dun determinado procedemento de lucha, sen examinar en detalle a situación concreta dun movemento dado, a fase dada do seu desenvolvemento, significa abandonar completamente a posición do marxismo. (A guerra de guerrillas).
Lenin foi moi coidadoso coa formación teórica e alertaba do perigo de caer no empirismo, unha desviación na que caen os oportunistas de todo tipo que se arrastran detrás dos feitos que aparecen na superficie e que se nos presentan distorsionados dende os medios de comunicación oficiais. “O coñecemento [dicía] é el reflexo da natureza por parte do home. Pero isto non se produce dunha maneira simple, inmediata, sen reflexión total”. (Materialismo e empiro-criticismo). Para analizar a realidade cómpre facer unha serie de abstraccións, ter un patrimonio conceptual, coñecer as leis que caracterizan cada modo de produción, observar as contradicións sociais e a súa evolución, etc.
A análise concreta da situación concreta tamén axuda a correxir os erros. Admitir un erro é axeitado para descubrir as súas causas e rectificar. “O comportamento dun partido político ante os seus erros é unha das formas máis importantes e máis seguras para xulgar a seriedade deste partido e a maneira na que cumpre coas súas obrigas cara a súa clase e as masas traballadoras.” (A enfermidade infantil do esquerdismo no comunismo).
Rigor, seriedade, paciencia, astucia, optimismo e por riba de todo, posicionamento clasista, son expresións que resumen a conduta de Lenin. Non era, porén, nin un soñado nin un algareiro sectario coma estes que se dedican a pasearse polas rúas exclusivamente cos seus, para “fachendear”. Sabía que a realidade é independente da nosa vontade, aínda que coa acción podémola modificar, pero para facelo debemos analizala coidadosamente. Velaquí o motivo polo que lle daba tanta importancia á análise e lle dedicaba tanto tempo e enerxías.
Lenin tivo a virtude de combater a dexeneración revisionista e o oportunismo que estaban corroendo ao movemento socialista internacional e converterse na fonte principal do desenvolvemento do marxismo auténtico e revolucionario, recuperando non só a teoría clásica de Marx, senón tamén incorporando novas teorías de valor universal, entre a que ocupou un lugar destacado o estudo do imperialismo e a comprensión do papel relevante que lle correspondía xugar aos movementos de liberación nacional. Isto distanciouno daqueles que só vían a posibilidade dunha revolución vitoriosa nos países de capitalismo avanzado, países que, por cierto, na maioría de casos xa se converteran en metrópoles imperialistas.
Agora asistimos a novas formas de oportunismo. O abandono do marxismo-leninismo, ou a renuncia do mesmo, por parte da esquerda hoxe maioritaria, foi da man dunha definición xenérica coa cal se nos vén dicir que o socialismo se alicerza unicamente en ideais coma a xustiza social, maior igualdade e benestar, cando estes son só dereitos sociais polos que hai que loitar, pero que por si mesmos non abocan nunha revolución socialista. Trátase de concesións arrincadas aos capitalistas. O marxismo-leninismo, en cambio, sen renunciar a obter concesións dos capitalistas e desenvolvendo continuamente teorías particulares na loita para arrincalas, propónse, coma obxeticvo irrenunciábel, desprazar do poder aos capitalistas. Só así se afastarán todas as maldades asociadas ao modo de produción capitalista.
Aliás, significa isto que ao non se lograr aínda unha verdadeira revolución socialista nos países europeos nos que nós nos ubicamos, o marxismo-leninismo fracasou ou que incluso foi derrotado?
É evidente que os comunistas europeos fomos incapaces de levar ao poder aos traballadores e oprimidos, tal como o fixeron na Revolución Rusa de 1917, a Revolución Chinesa de 1948, a Revolución Cubana de 1959… ou a heroica resistencia do pueblo de Viet Nam na década dos 70. É evidente tamén, que esta incapacidade foi prexudicial para os países nos que inicialmente a revolución triunfou, pois ao non derrotar á burguesía dos países que conforman o centro imperialista, este centro imperialista puido desenvolver unha dura batalla económica e militar contra os países que desexaron construír un futuro comunista e contra os que loitan pola súa independencia e liberación. Derramar esta ofensiva é, precisamente, unha das obrigas dos comunistas europeos.
Porén, os comunistas europeos tamén temos no noso haber unha xeira de xestas e experiencias positivas que non deberiamos infravalorar, entre as que ocupa un lugar sinalado a memorábel loita antifascista da que non só fan parte as experiencias contraditorias das frontes populares, senón que tamén fai parte da mesma, a heroica resistencia armada antifascista, dentro da cal se debe ubicar a loita partisana.
Oficialmente o leninismo foi definido coma o marxismo da época do imperialismo, engadinso que se trataba da teoría do movemento de liberación do proletariado, da teoría e táctica da ditadura do proletariado, da teoría da construción da sociedade comunista.
Esta definición gardaba relación cos obxectivos perseguidos ao fundar a Internacional Comunista, que nun primeiro momento se propuña conseguir a revolución mundial e que foi concebida coma o partido dirixente de tal revolución, dando aos partidos nacionais o carácter de simples seccións locais. Esta pretensión esvaeceuse cos fracasos da revolución húngara dos consellos obreiros, da revolución espartaquista alemá e da experiencia italiana dos consellos de fábrica, entre outros intentos insurreccionais frustrados. Aqueles fracasos entearon unha terríbel represión anticomunista, promovida pola fracción máis reaccionaria da oligarquía financieira e imperialista internacional, que deu lugar ao nazifascismo e que acabou aguzando a Segunda Guerra Mundial. Isto débenos levar á conclusión de que o Movemento Comunista, creado coa Terceira Internacional, foi entón derrotado?
Conseguir tal derrota era, nin máis nin menos, o que perseguía o nazifascismo. Porén os feitos recórdannos que non o lograron e quen finalmente acabaron derrotados foron os propios nazifascistas.
Nin a imposibilidade de conseguir a revolución mundial a comezos do século XX, nin a posterior ofensiva fascista, nin a división do Movemento Comunista Internacional tras o XX Congreso do PCUS, nin a deriva reformista dos partidos que impulsaron o eurocomunismo… nin a caída do Muro de Berlín, significaron a derrota definitiva do marxismo-leninismo. Foron acontecementos dolorosos e que nalgunhas ocasións comportaron dor, sangue, morte e prisión para moitos comunistas. Nada diso pode afogar as experiencias exitosas e as loitas heroicas do Movemento Comunista Internacional que naceu tras a Revolución de Outubro e da que os comunistas actuais nos debemos considerar herdeiros. A mellor forma de recoller esta herencia é reivindicando o leninismo.
A revolución non é un xoguete en man dos comunistas, que se nos poden quitar cando fracasamos e que caprichosamente podemos recuperar. Para que sexa posíbel deben darse determinadas condicións, como Lenin puxo de manifesto na súa teoría sobre o elo débil da cadea imperialista:
“A un marxista non lle cabe dúbida de que a revolución é imposíbel sen unha situación revolucionaria; ademáis, non toda situación revolucionaria aboca nunha revolución. Cales son, en termos xerais, os síntomas distintivos dunha situación revolucionaria? Seguramente non cometemos un erro se sinalamos estes tres síntomas principais: 1) A imposibilidade para as clases dominantes de manter inmutábe a súa dominación; tal ou cal crise das “alturas”, unha crise na política da clase dominante que abre unha fenda pola que irrompen o descontento e a indignación das clases oprimidas. Para que estoure a revolución no adoita abondar con que “os de abaixo non queiran”, senón que fai falla, aliás, que “os de arriba non poidan” seguir vivindo coma até entón. 2) Un agravamento, fora do común, da miseria e dos sufrimentos das clases oprimidas. 3) Unha intensificación considerábel, por estas causas, da actividade das masas, que en tiempos de “paz” se deixan expoliar tranquilamente, pero que en épocas axitada son empurradas, tanto por toda a situación de crise, coma polos mesmos “de arriba”, a unha acción histórica independente.
Sen estes cambios obxectivos, non só independentes da vontade dos distintos grupos e partidos, senón tamén da vontade das diferentes clases, a revolución é, por regra xeral, imposíbel. O conxunto destes cambios obxectivos é precisamente o que se nomea situación revolucionaria. Esta situación deuse en 1905 en Rusia e en todas as épocas revolucionarias en Occidente; pero tamén existiu na década do 60 do século pasado en Alemaña, en 1859-1861 e en 1879-1880 en Rusia, malia que non houbo revolución neses casos. Por que? Porque non toda situación revolucionaria orixina unha revolución, senón tan só a situación na que aos cambios obxetcivos antes enumerados agrégase un cambio subxectivo: a capacidade da clase revolucionaria de conseguir accións revolucionarias de masas o suficientemente fortes para rachar eo vello goberno, que nunca, nin sequera nas épocas de crise, “cairá́” se non se “fai caer”. (A bancarrota da II Internacional).
Lenin non pode deixar de ser un referente para os revolucionarios. O seu rigor teórico permitiulle analizar de maneira concreta e obxectiva cada aspecto da realidade, discutindo con plena seguridade cada un dos detalles e afrontando con acerto todas as batallas políticas. Soubo responder, pois, as esixencias do seu tempo. A súa obra e o seu exemplo tambén son vitais para responder ás esixencias do noso!