Carlos Botana
A cosmovisión (do alemán Weltanschauung, “visión do mundo”) é o xeito de concibir o mundo, a realidade no seu conxunto, por parte dun individuo ou colectivo nunha época determinada. Engels refírese ao marxismo como cosmovisión na nota preliminar para a edición de 1888 de Ludwig Feuerbach e a fin da filosofía clásica alemá2 e, de feito, será Engels un dos máximos responsables de estruturar o conxunto de teorías e pensamentos de Karl Marx, enriquecelas con aportacións propias e dotalas de cohesión formal. É así como as teorías de Marx configuran a teoría marxista, é dicir, o marxismo como doutrina política, económica, filosófica, etc.
Engels en ningún momento deturpará a obra de Marx, senón que se limita a transcribila e a compilala. As aportacións que realiza, pola súa banda, serán obras con sinatura propia perfectamente identificables e distinguibles. A idea dunha teoría marxista como todo coherente ou mesmo como cosmovisión nace como resultado da observación e da reflexión teórica por parte de Engels e non como resultado dunha manipulación interesada.
No século XX, Lenin realizará unha serie de aportacións cruciais ao marxismo que podemos resumir en: 1) Denuncia das deturpacións contrarrevolucionarias e antiobreiras realizadas no seo da teoría marxista e recuperación do sentido orixinal da obra de Marx en textos clave como O Estado e a revolución. 2) Identificación e definición baixo parámetros marxistas do fenómeno do imperialismo n’O imperialismo, fase superior do capitalismo. 3) Perfeccionamento do modelo organizativo e elaboración dunha estratexia eficaz para a toma do poder por parte da clase obreira, tomando como base as cuestións anteriores.
Non obstante, será Stalin quen, trala morte de Lenin, acuñará o marxismo-leninismo como concepto e o máximo responsable do seu establecemento como teoría e do seu desenvolvemento como doutrina. Así, do mesmo xeito que Engels identifica o marxismo como teoría e enriquece a teoría con aportacións propias cruciais, como Do socialismo utópico ao socialismo científico, Stalin identifica o marxismo-leninismo como aplicación concreta do marxismo na fase imperialista do capitalismo3, e contribúe ao seu avance con obras clave como O marxismo e a cuestión nacional, que escribe por encargo do propio Lenin e do grupo bolxevique en 1913.
Xa dende o século XIX vén sendo frecuente distorsionar a obra de Marx coas máis diversas intencións, conscientes ou inconscientes4. En relación con isto, o método que máis nos interesa destacar é o que consiste na división artificial da obra, ben en parcelas temáticas –Filosofía, Economía, Historia…–, ben en etapas biográficas –Marx mozo, Marx maduro…–. Esta práctica non tería nada de malo e podería incluso chegar a ser útil de non ir acompañada da poda selectiva de todos aqueles elementos do corpus teórico que puideran contradicir a tese do académico que a practica. Engels, pola natureza da súa obra, é totalmente incompatible con este tipo de esquema, dado que a meirande parte da súa produción escrita manifesta claramente a noción da obra de Marx como un todo indisociable e coherente. Noción que, evidentemente, o propio Marx compartía.
Algo similar sucede coa obra de Stalin, moi frecuentemente ignorada ou estudada sen a suficiente seriedade: non é infrecuente que a descrición dunha suposta natureza tiránica e brutal do personaxe substitúan á análise sosegada e cabal da súa produción teórica correctamente enmarcada no contexto da tradición marxista.
Todo isto garda relación co noso tema pola seguinte cuestión: Engels non constrúe unha cosmovisión marxista a través da deturpación da obra de Marx, senón que identifica a existencia dun corpus teórico no nacemento do cal el mesmo desempeñou un papel protagonista e que serve para analizar e transformar o conxunto da realidade vixente, en calquera das súas manifestacións, a través da aplicación do materialismo e da dialéctica; Lenin non manipula nin emenda a obra de Marx senón que volve a ela e, mediante a máis ortodoxa aplicación dos seus principios centrais, identifica novos fenómenos económicos e sociais, exercicio que, por primeira vez na historia, fará posible a conquista do poder por parte da clase obreira; Stalin non elabora unha sorte de ideoloxía propia –o stalinismo non existe máis que, se cadra, como período histórico–, senón que sistematiza as aportacións de Lenin e identifica unha fase nova na consolidación do comunismo como teoría revolucionaria da clase obreira, que dará en chamar marxismo-leninismo.
Recuperar a comprensión do marxismo como cosmovisión non é un exercicio exclusivamente teórico ou terminolóxico, senón que se trata dunha práctica urxente e necesaria nun momento no que as organizacións supostamente obreiras trazan a súa folla de ruta tomando como compás unha serie de análises da realidade que parten do absoluto eclecticismo teórico, e de doutrinas fragmentarias que pouco teñen que ver co marxismo-leninismo que, cómpre lembrar, é a única proposta política que se ten demostrado eficaz para a conquista revolucionaria do poder e o seu mantemento no noso contexto histórico.
O proceso polo cal o marxismo deixa de ser concibido como o conxunto de ferramentas intelectuais que permiten analizar a realidade de xeito integral non ten unha única causa ou orixe, pero a caída da URSS é probablemente o fito máis destacable. Durante o século XX a URSS actúa como compás e modelo de referencia para unha grande parte da clase obreira mundial e para as organizacións e partidos proletarios. A caída do Muro de Berlín primeiro e do Bloque do Leste despois traerá como consecuencia o momento de maior debilidade do proletariado na súa loita ideolóxica, dando lugar a unha situación de grande confusión no que diversas concepcións alleas ao marxismo penetrarán nas organizacións –ata entón– de clase.
Non obstante, este proceso de progresivo debilitamento teórico ten unha orixe moi anterior que vén enmarcada na decadencia política e ideolóxica da URSS que comeza no XX Congreso. Sobre isto, Ludo Martens afirmaría:
«Ninguén pode escapar a esta evidencia: despois de 35 anos de denuncias virulentas do stalinismo, Gorbachov rematou realmente con tódalas realizacións de Stalin. Do mesmo xeito, tamén constatamos que Lenin chegou a ser persoa non grata na URSS e que, morto e sepultado o stalinismo, o propio leninismo deixará de existir sobre a terra que o viu nacer.»5
E tamén:
«En 1956, Khruschev denigrou a obra de Stalin para cambiar a liña fundamental da dirección do PCUS. A dexeneración progresiva do sistema político e económico que seguiu conduciu á ruptura definitiva co socialismo; ruptura que consumou Gorbachov en 1990.»6
Para concluír que, «se houbo un fracaso na Unión Soviética, é o fracaso do revisionismo introducido nese Estado socialista por Khruschev hai 35 anos.»7
É posible matizar algunhas das afirmacións de Martens, como que Khruschev conseguiu liquidar a totalidade do legado de Stalin, pero a tese central é indiscutible: a renuncia á figura de Stalin da lugar ao inicio da decadencia da URSS. Isto foi así porque, en parte, a URSS tal e como a coñeceron Khruschev e os seus partidarios, tiña sido ideada e construída por e baixo a dirección de Stalin. Ademais, a criminalización do fundador oficial da cosmovisión reitora do Estado e do Partido dá lugar a unha serie de curtocircuítos obvios dende o mesmo momento en que a consulta da súa obra é un exercicio reprochable.
Ademais de todo o anterior, existe un fenómeno que Martens non aborda directamente pero ao que si se referirá Boris Groys, autor para nada sospeitoso de comunista, na súa Obra de arte total Stalin, estudo que, pese a centrarse fundamentalmente na cuestión da produción artística, fai observacións bastante suxerentes, por exemplo:
«A realidade soviética da época estaliniana pode ser descrita como unha única escenificación multimedial: como unha obra de arte total, capaz de absorber e incorporar dentro de si ao seu espectador.»8
Non obstante, da etapa postestaliniana, que el identifica coa etapa de Brezhnev pero que nós sabemos por Martens, entre outros, que ten as súas orixes no XX Congreso e durante o goberno de Khrushchev, afirma Groys:
«Nesta forma simbólica, a cultura non oficial de entón consumía todo o que se podía apropiar simbolicamente: o cristianismo, o budismo, Nietzsche, o erotismo, a mística en tódalas súas variantes, a “arte pura” do modernismo, a arte contemporánea coa súa apelación ao absurdo, o tradicionalismo antimodernista coa súa pretensión aristocrática, etcétera. Sen embargo, todas esas formas de pensamento e de arte que parecen moi heteroxéneas e ata incompatibles, combinaban moi ben na conciencia da cultura non oficial, dado que todas elas simbolizaban o desexo desmesurado, excesivo, infinito, bloqueado e frustrado polo sistema soviético […] A cultura non oficial do período de Brezhnev pode ser avaliada, ante todo como unha determinada etapa na formación do capitalismo postindustrial, consumista, en Rusia.»9
Con independencia da súa retórica anticomunista máis ou menos sutil, Groys atina cunha cuestión concreta: a etapa de Stalin, a pesar da dureza nas condicións de vida en momentos concretos –fundamentalmente nos anos vinte na loita contra os kulaks e nos primeiros corenta coa invasión nazi durante a Segunda Guerra Mundial–, o conxunto da cidadanía está implicada co horizonte definido polo Estado e síntese involucrada cos postulados do Partido. Existe, por parte da poboación, a sensación de que baixo o mandato de Stalin están a ser realizadas grandes conquistas –industrialización, consolidación dun modelo de Estado totalmente novo, alfabetización masiva, maior acceso á cultura, mellora nas condicións de vida xa dende os anos trinta…– que se enmarcan nun proxecto de maior envergadura a longo prazo: a transformación total da realidade universal ao servizo dos intereses do conxunto da humanidade. A cosmovisión marxista da que falara Engels chega a ser, en tempos de Stalin, a cosmovisión do conxunto da sociedade soviética. Cando isto deixa de ser así, o pobo soviético comezará a buscar recursos ideolóxicos para explicar a realidade e incluso horizontes aspiracionais en ideoloxías totalmente alleas ao marxismo e, moitas veces, totalmente contrarias aos intereses obxectivos do proletariado como clase.
Un proceso similar sucede nos noventa coa caída da URSS: moitas das organizacións supostamente revolucionarias da clase obreira terán o empurrón que precisaban para rematar de afondar nas derivas que viñan amosando dende décadas atrás e, rexeitando o marxismo como ferramenta analítica útil para comprender a realidade no seu conxunto, buscarán acubillo en toda clase de teorías que, moitas veces, non son só incompatibles, senón totalmente opostas ao mesmo.
Se temos que rescatar unha obra dos clásicos que nos permita comprender a que nos referimos cando falamos do marxismo como cosmovisión, como teoría que permite analizar a realidade de xeito integral, debemos referirnos inevitablemente a O papel do traballo na transformación do mono en home, de Engels. A obra, escrita en 1876 – dezasete anos despois da Orixe das especies de Darwin– fala do papel crucial da aparición da man como resultado da evolución no nacemento do humano tal e como o coñecemos. Para Engels, a comunicación complexa –a fala basicamente, pero non só, poderíamos engadir nós– estaría posibilitada polas necesidades concretas das tarefas cada vez máis complexas do traballo manual. Así, a man e a comunicación evolucionarían para posibilitar, en última instancia, a aparición do traballo como actividade social exclusivamente humana. Este compoñente social do ser humano sería, para Engels, o elemento distintivo que o separa do resto de animais. O ser humano, en palabras do autor, é o único animal capaz de alterar conscientemente a natureza de xeito duradeiro en base a obxectivos prefixados, en base aos seus propios intereses. Isto, que concede grandes vantaxes, tamén implica enormes responsabilidades, que obrigan á humanidade a afondar cada vez máis no coñecemento e na técnica se quere ser capaz de acadar unha relación de harmonía co seu entorno10.
Podemos identificar, n’O papel do traballo, dúas cuestións de interese en relación ao tema que nos ocupa:
1) Unha premisa metodolóxica que comprende a realidade de forma integral e pon en relación os diversos ámbitos do coñecemento. É imposible clasificar a obra dentro dun dos temas clásicos, dado que non é só Bioloxía, nin Filosofía, nin Antropoloxía, nin Economía, nin Historia… pero ao mesmo tempo abarca todas esas disciplinas. Sería imposible a aparición dunha obra destas características dende o postulado posmoderno –entendendo a posmodernidade como corrente teórica allea ao marxismo e non como mera etiqueta despectiva– de ruptura co grande relato.
- Unha concepción optimista e progresista do ser humano como criatura máis complexa e privilexiada da natureza, capaz de progresar na súa relación con ela a través do coñecemento científico. Este postulado choca de fronte coa concepción actualmente imperante da humanidade como praga e foi central na liña política de todos os partidos de inspiración marxista que chegaron ao poder no século XX. Kim Jong Il, por exemplo, levaría esta idea ao extremo afirmando: «o home é o dono de todo e decídeo todo (…), desempeña o papel decisivo na transformación do mundo e na fragua do seu propio destino»11.
De todo o dito podemos concluír, por tanto:
- Que o marxismo tal e como nós o coñecemos hoxe, iso que Engels deu en chamar Marxsche Weltanschauug, é un conxunto de ferramentas teóricas que poden servir como base para analizar, comprender e transformar o total da realidade.
- Que o marxismo, como calquera outra cosmovisión, descansa sobre –ou da lugar a– unha visión concreta do ser humano que, neste caso, está caracterizada pola súa natureza fondamente optimista e progresista, definíndoo como un ser intrinsecamente social e dotado da capacidade e o deber de transformar a natureza de xeito consciente e de afondar no coñecemento e na técnica co obxectivo de acadar unha relación harmónica co entorno natural e social no que desenvolve a súa existencia.
- Que calquera ámbito de estudo ou parcela de coñecemento pode atopar un encaixe válido no esquema marxista. Resulta crucial, por tanto, recuperar o marxismo como teoría totalizadora sobre a base da cal sexa posible dar resposta ás diversas problemáticas que hoxe están a ser abordadas dende sistemas ideolóxicos totalmente contrarios ao materialismo, á dialéctica e, por tanto, aos intereses particulares do proletariado como clase.
Bibliografía
Engels, F. e Marx, K. Obras escogidas, 2, Madrid, Akal, 1975.
Engels, F. e Marx, K. Werke (band 21), Dietz Verlag, Berlin. 1975. Dispoñible en rede en http://www.mlwerke.de/me/me21/me21_263.htm (última consulta o 29/06/2023).
Groys, B. Obra de arte total Stalin (Gesamtkunstwerk Stalin), Valencia, Pre-Textos, 2008.
Kim Jong Il, Sobre la Idea Zuche, Ediciones en Lenguas Extranjeras, Pyongyang, 1982
Martens, L. Otra mirada sobre Stalin, Zambon, 2006.
Lenin, Obras completas, tomo XXVII, Madrid, Akal, 1976.
Stalin, Obras, tomo VI (1924), Moscú,Lenguas Extranjeras, 1953.
1Este artigo é basicamente unha posta por escrito, adaptadación e ampliación da charla impartida na cuarta sesión do curso básico de marxismo de Volver a Marx, que tivo lugar o 23 de maio de 2023. A charla orixinal atópase dispoñible en Youtube baixo o título Curso básico de marxismo. Sesión 4. La concepción materialista de la historia. O enlace é o seguinte: https://www.youtube.com/watch?v=j71FUVNVivI
2Marxsche Weltanschauug na edición orixinal alemá: Engels, F. “Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie” en Engels, F. e Marx, K., Werke (band 21), Berlín, Dietz Verlag, 1975, p. 263.
Concepción marxista del mundo nalgunhas traduccións españolas. Engels, F. e Marx, K., Obras escogidas, 2, Madrid, Akal, 1975, p. 377.
3Stalin, Obras, tomo VI (1924), Moscú,Lenguas Extranjeras, 1953, p. 26.
4«En vida dos grandes revolucionarios, as clases opresoras acósanos constantemente (…). Despois da súa morte inténtase convertilos en íconas inofensivas (…) despoxando, ao mesmo tempo, a doutrina revolucionaria da súa esencia, (…) vulgarizándoa.»
Lenin, Obras completas, tomo XXVII, Madrid, Akal, 1976, p. 15
5Martens, L. Otra mirada sobre Stalin, Zambon, 2006, p. 1.
6Ibid. p. 4.
7Íbid. p. 4
8Groys, B. Obra de arte total Stalin (Gesamtkunstwerk Stalin), Valencia, Pre-Textos, 2008, p. 13
9Íbid. pp. 21-23.
10Engels, F. «El papel del trabajo en la transformación del mono en hombre» en Engels, F. e Marx, K., Obras escogidas, 2, Madrid, Akal, 1975, pp. 86 e 87.
11Kim Jong Il, Sobre la Idea Zuche, Ediciones en Lenguas Extranjeras, Pyongyang, 1982, p. 9.