Mariana Pérez
O capitalismo intensificou unha lóxica de individualismo extremo, onde as relacións sociais enténdense, cada vez máis, en termos de competencia, eficiencia e utilidade. Este proceso enmárcase dentro do proxecto neoliberal, que fomenta a idea de que os individuos son responsables exclusivos do seu benestar, desmantelando progresivamente as estruturas colectivas de apoio, como os servizos públicos e as comunidades tradicionais.
Neste contexto, o éxito persoal mídese, principalmente, en función de logros individuais, os cales, a miúdo, tradúcense en indicadores económicos ou materiais. A presión por sobresaír, tanto a nivel profesional como social, xera unha contorna propicia para a competitividade, en detrimento da colaboración e a construción de vínculos afectivos e comunitarios. Este paradigma impulsa aos individuos para concentrar o seu tempo e enerxía na consecución de metas individuais, frecuentemente ditadas polas esixencias do mercado, deixando de lado a posibilidade de crear redes solidarias que favorezan a cooperación mutua e o benestar colectivo.
O individualismo exacerbado propiciado polo capitalismo tivo un impacto negativo nas estruturas sociais tradicionais que historicamente funcionaron como redes de apoio. As comunidades locais, as organizacións veciñais e mesmo as redes familiares estenden o seu protagonismo fronte ao modelo de familia nuclear moi atomizada, e que en moitas ocasións e cada vez máis vese substituída pola vida solitaria que propicia o sistema neoliberal. Esta transformación xerou unha desconexión progresiva entre os individuos e a súa contorna social, empobrecendo as posibilidades de interacción xenuína e cooperación mutua. Ademais, a ideoloxía capitalista reforza a noción de que depender doutros é sinónimo de debilidade, o que leva a moitas persoas a evitar solicitar axuda ou a sentir vergoña por necesitala. Esta concepción vese agravada pola precariedade laboral e a constante mobilidade xeográfica que caracterizan a vida no capitalismo tardío, o que fomenta unha normalización do illamento social baixo o precepto da autosuficiencia individual.
O capitalismo non só fragmenta as relacións sociais, senón que tamén ofrece solucións mercantilizadas para paliar o baleiro afectivo que este mesmo sistema xera. O consumo de bens e servizos preséntase como unha vía para combater a soidade, desde actividades recreativas que prometen unha “reconexión persoal” ata aplicacións e plataformas dixitais que facilitan a creación de relacións superficiais. Con todo, estas alternativas, lonxe de substituír a interacción humana profunda, adoitan perpetuar a desconexión emocional , ao ofrecer vínculos superficiais que carecen da autenticidade necesaria para contrarrestar o illamento real. No ámbito dixital, as redes sociais, deseñadas en principio para facilitar a interacción entre individuos, terminan por acentuar este illamento. Estas plataformas promoven unha forma de conexión centrada na imaxe e o rendemento, onde as relacións auténticas substitúense por interaccións efémeras e baleiras, como os “likes” ou os comentarios superficiais. A exposición constante a vidas idealizadas nestes espazos intensifica sensación de soidade, ao fomentar comparacións e expectativas pouco realistas sobre o éxito e a felicidade, o que agudiza a desconexión emocional.
A mercantilización do afecto
Deste xeito, baixo o xugo do capitalismo, non só os bens materiais se transforman en mercadorías, senón tamén as emocións e as relacións humanas. Este sistema, caracterizado polo seu afán insaciable de acumulación, penetra nos ámbitos máis íntimos da vida, espindo o ser humano da súa esencia e sometendo mesmo as conexións emocionais ás leis do mercado. Esta dinámica non é só un síntoma da decadencia do sistema capitalista, senón tamén unha expresión da súa natureza profundamente alienante e explotadora.
O fenómeno da mercantilización dos lazos humanos e da conexión emocional pode observarse en exemplos como os servizos de “noivas de alugueiro” en países como Xapón, aínda que cada vez teñen máis forza en países occidentais, sendo cada vez máis frecuentes os anuncios destes servizos en plataformas como TikTok. Nestes casos, as relacións humanas son desposuídas da súa autenticidade e convertidas en simples transaccións económicas. O capital, sempre voraz, atopa unha oportunidade de lucro na soidade e no illamento que el mesmo xera. Os homes que recorren a estes servizos non buscan simplemente compañía; buscan encher un baleiro emocional que o capitalismo afondou ao destruír as formas colectivas de solidariedade e comunidade. Ademais, estes servizos operan baixo un sistema de consumo que perpetúa estereotipos de xénero, reducindo á muller a un rol submiso e idealizado que cumpre cunha función utilitaria para quen paga por estes servizos.
A prostitución pola súa banda, exemplifica outra aresta desta realidade moito máis crúa e dura, onde, maioritariamente mulleres, non venden tan só a súa forza de traballo, senón o seu consentimento sexual nun entorno, na inmensa maioría dos casos, profundamente violentizado. A parte da prostitución “clásica”, pola irrupción das tecnoloxías da comunicación, Internet e as redes sociais propiciaron a aparicion de plataformas como OnlyFans que crearon un mercado onde a intimidade e a sexualidade se comercializan como bens de consumo. Isto non é máis que unha manifestación máis da explotación de clase e xénero. Esta mercantilización da intimidade tamén transforma a percepción do desexo, reducíndoo a un acto transaccional espido de conexión humana xenuína.
Deste xeito, se ben expuxemos dous exemplos extremos, podemos observar este fenómeno en aspectos cotiáns e que incluso podemos facer de noso. As aplicacións de citas, como Tinder ou Bumble, representan un claro exemplo de como o capitalismo penetrou mesmo os aspectos máis íntimos da vida humana, transformando o que historicamente se consideraba unha esfera privada e emocional nun espazo rexido pola lóxica da mercadoría. Este fenómeno non é accidental, senón unha manifestación máis da lóxica do capital, que busca expandir o seu dominio sobre todos os ámbitos da existencia humana. O amor, o desexo e as relacións interpersoais, aspectos fundamentais da nosa humanidade, foron convertidos en mercadorías dentro dun mercado que a clase burguesa aprendeu a explotar. As apps de citas non son plataformas neutrais onde as persoas simplemente buscan parella, senón instrumentos dunha economía que converte mesmo o afecto nun produto intercambiable. En lugar de permitir que as relacións se desenvolvan de maneira orgánica e complexa, as aplicacións organizan as interaccións humanas baixo o principio de eficiencia, co fin de maximizar o consumo de tempo e enerxía dos usuarios, na procura dun “match” que satisfaga unha necesidade superficial, pero rapidamente refugable.
Neste sentido, o capital logrou unha alienación aínda máis profunda dos individuos, ao reducilos a simples obxectos de desexo, desposuídos da súa subxectividade plena. O perfil de cada usuario, composto por unha foto, unha breve biografía e un conxunto de intereses superficiais, é presentado como unha mercadoría que debe ser valorada e consumida rapidamente. O que se busca xa non é unha conexión xenuína entre suxeitos, senón unha transacción instantánea que se mide en termos de compatibilidade algorítmica e estética de mercado. Esta obxectificación das relacións non é fortuíta, senón que responde á necesidade do capitalismo de desposuír aos seres humanos da súa autonomía emocional e afectiva, someténdoos á lóxica da oferta e a demanda. Así mesmo, a estrutura destas aplicacións reflicte as contradicións propias do sistema capitalista. As desigualdades de clase e todas as súas interseccións (raza, xénero…) reprodúcense e intensifícanse a través dos algoritmos que determinan quen é visible e quen é descartado, e baixo que condicións permítese que unha persoa sexa desexable. Do mesmo xeito que noutras áreas da vida social, o capitalismo encárgase de maximizar a exclusión e a segmentación dos individuos, baseándose en criterios que responden a un modelo de produción e consumo, o que tamén reforza as estruturas de poder e dominación que perpetúan as desigualdades sociais.
O afecto como forza de cohesión de clase
O capitalismo, na súa inesgotable procura de acumulación e explotación, non só somete a clase obreira a condicións materiais de precariedade, senón que tamén se esforza en disolver os lazos que unen os seus integrantes como colectivo. Nesta lóxica, o afecto, entendido como o tecido emocional e solidario que sustenta a unidade dos traballadores, convértese nun obxectivo a desartellar, dado que representa unha forza potencial de resistencia e organización. Neste sentido, resulta imperativo reivindicar o afección, o cariño e a tenrura como unha ferramenta revolucionaria, unha dimensión indispensable para a emancipación da clase obreira.
A clase traballadora non é –non somos– unicamente un conglomerado de individuos que comparten unha posición subordinada nas relacións de produción, senón como un suxeito histórico capaz de articular unha conciencia colectiva a través da práctica común. Este proceso de toma de conciencia, porén, non se limita á esfera material ou intelectual e atopa tamén un alicerce fundamental nas relacións afectivas que se establecen entre os seus membros. O afecto, neste contexto, transcende calquera interpretación reducionista que o sitúe na esfera puramente emocional ou individual. Constitúe a base mesma da solidariedade, da confianza mutua e do compañeirismo, elementos sen os cales resulta impensable superar o illamento e a alienación impostos pola lóxica capitalista. Nun sistema que exalta a competencia e o individualismo, os vínculos afectivos entre os traballadores eríxense como un acto de subversión, unha reafirmación da interdependencia e da humanidade fronte á deshumanización mercantil.
O sistema capitalista, tal e como mencionamos anteriormente, aliena o traballador en múltiples dimensións: do produto do seu labor, da súa actividade produtiva, dos seus semellantes e da súa propia esencia humana. Esta alienación, porén, non se limita ao ámbito material, senón que se estende á esfera afectiva. Nos espazos de traballo –xa sexa na fábrica, na oficina ou noutros contextos laborais–, os vínculos entre os traballadores son minados pola organización xerárquica e pola constante rivalidade. O capital asegura que cada obreiro perciba no outro non un aliado, senón un competidor na loita polos escasos recursos que o sistema concede. Ademais, o tempo que podería ser investido no fortalecemento das relacións afectivas é apropiado pola xornada laboral extenuante, pola precariedade e polo esgotamento físico e emocional. Así, o capitalismo non só explota a forza de traballo, senón que tamén coloniza a capacidade dos traballadores para establecer relacións afectivas auténticas, relegándoas a un ámbito privado e, con frecuencia, subordinándoas á lóxica mercantil.
A recuperación dos lazos afectivos entre os membros da clase obreira non debe interpretarse como unha aspiración sentimental, senón como unha práctica profundamente política e revolucionaria. Na medida en que os traballadores logren recoñecerse mutuamente como iguais e compañeiros, estarán creando as condicións necesarias para a organización colectiva e a resistencia fronte ao capital. A solidariedade, que é a manifestación política do afecto, constitúe o fundamento de calquera loita de clases eficaz. Sen esta, as reivindicacións laborais e sociais permanecen fragmentadas, incapaces de desafiar o poder estrutural do capital. Pola contra, cando os traballadores se organizan ao redor da solidariedade, fortalecen a súa capacidade para actuar como unha forza unificada, apta para confrontar as contradicións do sistema e avanzar cara á súa superación.
A construción dunha cultura do afecto entre a clase obreira implica non só resistir a alienación imposta polo capitalismo, senón tamén propor novas formas de relación que anticipen o mundo que se aspira a construír. Isto require a creación de espazos de encontro onde os traballadores poidan compartir experiencias, apoiarse mutuamente e consolidar a confianza. Igualmente, resulta imprescindible politizalo asumindo que non é un ámbito alleo á loita de clases, senón un terreo onde se disputa o poder. A capacidade da clase obreira para coidarse, amarse e solidarizarse constitúe unha ameaza directa ao capital, cuxa sostibilidade depende da división e da rivalidade. Por tanto, defender e cultivalo é, en última instancia, unha forma de resistir e combater a lóxica do sistema.
A camaradería entre os membros dunha comunidade, especialmente nun contexto de loita ou resistencia, constitúe un dos alicerces fundamentais para a creación de vínculos sólidos e duradeiros. A solidariedade, entendida como un sentimento común de apoio mutuo, emerxe como unha forza que une ás persoas en circunstancias difíciles. Este tipo de relacións non só son un antídoto contra a alienación que impón o capitalismo, senón tamén un medio para desafiar o individualismo que fragmenta a loita única e os intereses da nosa clase. A creación de lazos de compañeirismo entre os traballadores non é simplemente un aspecto emocional, senón unha práctica que fortalece a unidade do colectivo e favorece a acción política común.
O sentido de afección que se establece entre as persoas que comparten loitas e intereses comúns vai máis alá da amizade superficial. A través da empatía e da comprensión mutua, as persoas son capaces de atopar un espazo onde os intereses individuais se subordinen ao ben común. Neste proceso, a capacidade de coidar e ser coidado torna-se un mecanismo de resistencia que permite aos individuos superar as barreiras impuestas pola competitividade e o illamento que caracterizan ao sistema capitalista. A camaradería crea unha rede de apoio que facilita a acción colectiva, facendo que a loita por xustiza sexa tamén un acto de conexión humana profunda.
O afecto entre os membros da clase obreira non é un luxo nin unha cuestión secundaria, senón unha condición indispensábel para a súa emancipación. Fronte a un sistema que procura deshumanizar e fragmentar, emerxe como unha forza de resistencia e como un alicerce da solidariedade. Ao cultivar estes lazos, a clase obreira non só se fortalece no presente, senón que tamén prefigura a sociedade que desexa construír: unha na que a explotación sexa substituída pola cooperación, e a alienación, por unha comunidade auténticamente humana. Como marxistas, debemos recoñecer e reivindicar o afecto como unha ferramenta política fundamental na loita pola liberación da humanidade.