Ideoloxía burguesa, alienación e autopercepción da identidade da clase traballadora

Mariana Pérez

“O traballo produce marabillas para os ricos, pero produce privacións para o traballador. Produce palacios, pero para o traballador, produce chozas. Produce beleza, pero para o traballador, produce deformidade. Substitúe o traballo polas máquinas, pero lanza a algúns traballadores de novo a un traballo bárbaro e converte a outros en máquinas”.

Karl Marx

Na sociedade contemporánea, a identidade dunha persoa está fortemente ligada á súa ocupación laboral no proceso de traballo produtivo. A pregunta “en que traballas?” é unha das primeiras preguntas que se lle fai a unha persoa cando a coñeces. Esta realidade non é nova, e a súa análise crítica pode atoparse na obra de Marx, quen describiu como a alienación no traballo afecta a percepción da propia identidade e a conexión do individuo coa súa esencia humana.

Primeiramente, para termos un marco teórico moi básico para poder analizar ben o presente artigo, imos definir brevemente o concepto de alienación. A definición que Marx deu deste concepto é a dunha condición estrutural pola cal os seres humanos se atopan separados dos aspectos fundamentais da súa propia existencia e da súa esencia humana debido ás relacións sociais e económicas do sistema de produción capitalista. Distingue varios eidos diferentes de alienación, porén, neste presente artigo tan só nos referiremos ao que concirne ao proceso de traballo.

Nos seus Manuscristos Económicos e Filosóficos (1844), Marx, fala da alienación do proceso de traballo (á que tamén denomina alleamento) do seguinte xeito:

“[A alienación consiste] primeiramente en que o traballo é externo ao traballador, é dicir, non pertence ao seu ser; en que no seu traballo, o traballador non se afirma, senón que se nega; non sente feliz, senón desgraciado; non desenvolve unha libre enerxía física e espiritual, senón que mortifica o seu corpo e arruína o seu espírito. Por iso o traballador só se sente en si fóra do traballo, e no traballo fóra de si. Está en si cando non traballa e cando traballa non está en si. O seu traballo non é, así, voluntario, senón forzado, traballo forzado”

(Marx, 1844)

Así, na sociedade capitalista, a identidade dos individuos defínese, en gran medida, polo seu rol no proceso produtivo. Isto reflíctese na forma en que os individuos se presentan ante os demais e como son percibidos pola sociedade. Este fenómeno é unha manifestación da alienación, xa que os individuos son definidos non pola súa humanidade ou as súas características intrínsecas, senón pola súa función dentro do sistema de produción. Na sociedade capitalista, o valor dunha persoa mídese pola súa capacidade para xerar capital, o que conduce a unha identificación cada vez máis estreita entre a identidade persoal e o traballo realizado. Deste xeito, a identidade dos individuos na sociedade vese reducida a unha mera mercadoría. As persoas vense obrigadas a vender a súa forza de traballo no mercado laboral para sobrevivir, converténdose así en bens intercambiables cuxa valía se mide en termos de produtividade e eficiencia o que non só deshumaniza aos individuos, senón que tamén reduce a súa identidade a un conxunto de habilidades e capacidades valoradas no mercado. Perpetúase entón a fragmentación da identidade. Os traballadores son relegados a funcións específicas e repetitivas, o que os desconecta do produto final do seu labor e do significado máis amplo do seu traballo. Esta fragmentación do proceso produtivo tradúcese nunha despersonalización do traballo e, polo tanto, nunha fragmentación da identidade. Os individuos deixan de verse a si mesmos como seres completos e creativos, e convértense en executores de tarefas parciais, o que reforza a súa alienación1.

Por conseguinte, a clase traballadora, á cal mediante a extracción da plusvalía se nos desposúe do froito do noso traballo, estamos sometidos á dominación da ideoloxía burguesa, a cal permea en todos os aspectos da nosa vida para garantir a perpetuación do modo de produción capitalista, promovendo a identificación co traballo a través da educación, os medios de comunicación, a familia, a cultura ou a relixión. Desde unha idade temperá, incúlcasenos a idea de que o noso valor e a nosa identidade están estreitamente ligados á nosa ocupación e status de produción. Isto non só normaliza as diferenzas xerárquicas no traballo e na sociedade, senón que tamén dificulta considerar alternativas ao sistema económico actual. Así mesmo, o sistema capitalista subordina todas as esferas da vida á lóxica do traballo e o mercado. A necesidade de vender a forza de traballo para sobrevivir fai que a identidade laboral se volva central na vida das persoas. De igual maneira, é imprescindible termos en conta que a xornada laboral consome unha parte moi considerable do tempo, da vida e da enerxía dos traballadores, o que reforza aínda máis esta identificación co traballo. De igual maneira, a ideoloxía callou de tal xeito que o tipo de traballo asalariado inflúe (ata certo punto) no status social dunha persoa, independentemente do valor de uso e de cambio que o seu traballo en concreto poida ter (por exemplo, é mellor visto traballar de deseñador de alta costura que de panadeiro), o que permite tamén que aquelas persoas que aínda sendo de clase traballadora pero estando nunha situación máis acomodada que a maioría (aristocracia obreira), se sintan cómodos neste marco de superioridade que o propio sistema lle brinda fronte aos que seguen sendo os seus iguais, colocándoos nun conformismo que pretende sosegar o seu potencial como suxeitos revolucionarios que son.

Así mesmo, isto é traducible tamén ao eido do traballo reprodutivo. Vémolo facilmente cando unha muller é nai. Toda a súa vida xira en torno ao feito de selo, xa non é ela como individuo, senón que pasa a ser a “nai de”. Como xa expliquei nun texto publicado no número 3 de Embate titulado A cuestión de xénero: unha cuestión de clase. Os comunistas fronte o feminismo interclasista e o posmodernismo, o sometemento das mulleres ao traballo reprodutivo e de coidados non é algo que non sexa inherente á existencia da sociedade de clases e da propiedade privada, polo que non se debe abstraer a análise deste contexto de ningún xeito. A identificación co rol de nai limita a identidade das mulleres a un conxunto específico de tarefas relacionadas coa reprodución e o coidado, tales como a crianza dos fillos ou as labores de fogar. Estas tarefas, aínda que vitais para a sustentabilidade do sistema económico e social, son sistematicamente desvalorizadas e non reciben a mesma consideración nin recoñecemento que o traballo produtivo remunerado ao non ser intercambiables no mercado. Esta desvalorización reflicte unha forma de alienación que separa ás mulleres da apreciación e o recoñecemento da súa contribución á sociedade, reforzando a súa subordinación. Esta alienación agrávase polo feito de que as mulleres, no seu rol de reprodución, non só están desconectadas do valor do seu traballo, senón tamén do seu potencial para desenvolverse como traballadoras.

Deste xeito, vemos a homes e a mulleres que xa non se definen con respecto ao seu rol respecto á (non) posesión dos medios de produción, senón que se autoidentifican co rol en específico que realizan dentro da cadea de produción, o que tamén conleva unha falta de identificación coa masa traballadora pois non se ven reflectidos neles ao non desempeñar o mesmo rol, a pesar de seren persoas da mesma clase e, por conseguinte, teren tamén os seus mesmos intereses, o que debilita a loita do proletariado de cara á súa liberación.

E se falamos de divisións arbitrarias da clase traballadora para debilitar o seu potencial revolucionario, é tamén imperativo falarmos das políticas de identidade. Podémolas denominar como un conxunto de movementos e discursos que promoven as experiencias e dereitos de grupos específicos baseados en características como raza, xénero, orientación sexual, etnia ou relixión entre outras. Céntranse en destacar as experiencias únicas de cada grupo, abstraéndoas das do resto das masas e incluso antagonizando os seus intereses.

Xa Marx e outros pensadores marxistas advertiron xa hai máis dun século en que a burguesía emprega tácticas para dividir aos traballadores e evitar que se unan nunha loita común. Neste contexto, o capitalismo permea nelas a súa ideoloxía para a fin de  perpetuar a división entre os traballadores. Ao centrarse nas diferenzas individuais e grupais, como raza, xénero e orientación sexual, debilítase a conciencia de clase, é dicir, a percepción dos traballadores de que teñen intereses comúns na súa loita contra a explotación capitalista.

Porén, estas diferencias entre individuos dependendo do seu xénero, etnia ou outras condicións non deben de ser obviadas. Con todo, cando as políticas de identidade poñen demasiada énfase nas diferenzas individuais e grupais, córrese o risco de perder de vista a loita común contra a sociedade de clases. Deste xeito, é preciso sermos conscientes de que a unidade de clase non ignora (ou non debe ignorar) as diferenzas individuais, senón que as integra nunha visión máis ampla da loita conxunta contra a explotación capitalista, comprendendo que a orixe de ditas opresións é tamén froito da existencia da sociedade de clases e de la propiedade privada, polo que deben ser integradas dentro do seo da loita pola revolución socialista, pois, a parte de que esas opresións non van desaparecer mediante loitas que non atenten contra o marco da sociedade burguesa, é crucial que a clase traballadora manteña a súa unidade para forxar unha verdadeira solidariedade, pois, a pesar das diferenzas persoais, todos os traballadores comparten a mesma loita contra a explotación por parte da clase capitalista. Deste xeito, debemos afastarnos de lecturas economicistas do marxismo, que pretenden reducir a loita de clases unicamente ao plano económico sen ter en conta a superestrutura social e cultural e analizar as opresións que afectan á clase traballadora no seu conxunto dende a Ciencia do materialismo dialéctico.

É imperativo que os comunistas tomemos a tarefa urxente de non só agruparmos no seo do Partido aos cadros máis avanzados do proletariado, senón lograr chegar ás masas alienadas e cuxas aspiracións se ven deturpadas pola ideoloxía burguesa que quere coma fin última neutralizar o potencial revolucionario da clase obreira mediante a súa fragmentación e confrontación eu categorías arbitrarias.


  1. Seguramente nos veña neste punto á cabeza unha escena dunha fábrica de principios dos anos XX dunha cadea de montaxe e teñamos a sensación de que este fenómeno nos queda moi afastado. No obstante, isto pódese ver, aínda que de xeito máis sutil, noutro tipo de traballos, cualificados ou non, independientemente do sector laboral (primario, secundario, terciario). Nos centros de ensino, por exemplo, aos profesores “entréganselles” os materiais que van empregar para ensinar aos alumnos, polo que vemos unha clara división das tarefas. ↩︎